در طول تاریخ، از اولین بانک‌ها در معابد بابل تا ظهور بانک‌های مشارکتی و پس‌انداز در قرون ۱۸ و ۱۹ میلادی، هدف اصلی افزایش دسترسی عموم مردم به خدمات مالی بوده است. با انقلاب دیجیتال و گسترش اینترنت، موانع فیزیکی برای دسترسی به خدمات مالی از میان برداشته شده و تحولات بانکداری، به‌ویژه توسعه فراگیری مالی، به عامل کلیدی در ارتقای سطح زندگی افراد و دسترسی به خدمات مالی تبدیل شده است.
فراگیری مالی به معنای میزان دسترسی و استفاده خانوارها و بنگاه‌ها از خدمات مالی است که شامل خدمات مختلفی مانند پرداخت، پس‌انداز، اعتبار، وام، خرید سهام و خدمات بیمه می‌شود. نخستین گام در فراگیری مالی، دسترسی به حساب بانکی است که به افراد امکان انجام تراکنش‌های مالی را می‌دهد. پس از آن، دسترسی به اعتبار برای تحقق کامل فراگیری مالی ضروری است.
پژوهش‌های انجام‌شده توسط شرکت داتین نشان می‌دهند که استفاده از خدمات مالی باید با نیازهای افراد تطابق داشته باشد و از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه باشد. علاوه بر دسترسی به خدمات مالی، استفاده از آن‌ها نیز باید ممکن باشد. عدم نیاز، عدم اعتماد به نهادهای مالی، موانع فرهنگی یا مذهبی و مشکلات اقتصادی از جمله دلایل عدم استفاده از خدمات مالی هستند. در این گزارش آمده است که گروه هدف فراگیری مالی، افرادی هستند که به دلایلی از جمله وضعیت اقتصادی یا طراحی نامناسب محصولات مالی، امکان استفاده از خدمات مالی را ندارند و این عدم فراگیری به‌عنوان عدم دسترسی غیرارادی محسوب می‌شود.
آثار فراگیری مالی بر رفاه و بهبود وضعیت اقتصادی
دسترسی به ابزارهای مالی مانند بیمه و اعتبار می‌تواند در مواجهه با شوک‌های اقتصادی، مانند از دست دادن شغل یا بیماری، رفاه و سطح مصرف افراد را حفظ کند. همچنین، دسترسی به حساب‌های بانکی، این امکان را برای افراد فراهم می‌کند که منابع مالی خود را به‌صورت امن و منظم مدیریت کنند. در غیاب این خدمات، افراد مجبور به استفاده از روش‌های غیررسمی و ناامن می‌شوند.
در گزارش ذکر شده، تأثیر مثبت فراگیری مالی برای کشورها با توجه به شرایط نظام مالی هر کشور و گروه‌های هدف متفاوت است. در برخی موارد، ابزارهای پس‌انداز ممکن است نسبت به اعتبار برای گروه‌های کم‌درآمد مفیدتر باشد، چرا که استفاده از وام می‌تواند به بدهی‌های سنگین منجر شود. مطالعه‌ای در شیلی نشان می‌دهد که افتتاح حساب پس‌انداز به کاهش وابستگی به بدهی و بهبود توانمندی مالی کمک کرده است.
زیرساخت‌های دیجیتال و ابزارهای مالی
زیرساخت‌های دیجیتال در توسعه ابزارهای مالی مانند کیف پول الکترونیکی نقش مؤثری دارند و در مناطقی که شعب بانکی وجود ندارد، تسهیل انتقال پول و کاهش هزینه‌ها و ریسک‌های مرتبط را امکان‌پذیر کرده‌اند. در کشور کنیا، ابزار پرداخت PESA-M باعث شد تا ۷۰ درصد از جمعیت به روش‌های پرداخت دسترسی پیدا کنند.
چالش‌ها و فرصت‌های فراگیری مالی در ایران
در ایران، با وجود رشد مالکیت حساب بانکی، نرخ پس‌انداز پایین است و میزان دسترسی به وام و اعتبار از طریق ابزارهای مختلف همچنان محدود است. طبق گزارش‌ها، بین ۱۹ تا ۴۰ درصد از افراد بالغ در ایران در نهادهای مالی رسمی پس‌انداز دارند.
چالش‌های اصلی فراگیری مالی در ایران شامل نرخ سود دستوری و نبود قوانین شفاف در بخش فناوری‌های مالی است که مانع از رشد و توسعه این بخش می‌شود. استفاده از تکنولوژی و مدل‌های جدید کسب‌وکار بانکی می‌تواند موانع موجود در مسیر توسعه فراگیری مالی را برطرف کرده و دسترسی به خدمات مالی را برای افراد آسان‌تر کند.
پلتفرم‌های لندتک و توسعه فراگیری مالی
اکوسیستم لندتک در ایران که شامل نئوبانک‌ها، پلتفرم‌های BNPL و ارائه‌دهندگان وام دیجیتال است، نقش مهمی در توسعه فراگیری مالی ایفا می‌کند. این پلتفرم‌ها توانسته‌اند تسهیلات بیشتری در استان‌های مختلف کشور ارائه دهند و به توزیع بهتر منابع مالی کمک کنند. در استان‌های کمتر برخوردار، نرخ دستیابی به وام از طریق لندتک‌ها ۱۲.۳ درصد بوده است.
در نهایت، لندتک‌ها و دیگر نهادهای غیربانکی با استفاده از تکنولوژی و مدل‌های کسب‌وکار نوآورانه می‌توانند به کاهش موانع دسترسی به خدمات مالی کمک کنند و مسیر را برای توسعه فراگیری مالی هموارتر سازند.
علاقه‌مندان برای مطالعه گزارش کامل اینجا را کلیک کنند.
